Stedelijk Museum Amsterdam

Onderzoeksresultaten

Dit museum heeft 15 objecten met een mogelijk problematische herkomstgeschiedenis.

Resultaat van dit onderzoek

Het museum heeft grondig onderzoek gedaan naar de herkomst van kunstwerken collectie die sinds 1933 zijn verworven en voor 1945 zijn vervaardigd. Allereerst werd een selectie gemaakt van kunstwerken die voor het onderzoek in aanmerking kwamen. In totaal werden 3846 kunstwerken onderzocht. Kunstwerken waarvan de verwervingsdatum niet bekend is , zijn ook meegenomen in het onderzoek. Allereerst raadpleegde het museum  de gegevens in het registratiesysteem en op de oude inventariskaarten en werden jaarverslagen bestudeerd. Ook de archieven van het museum (o.a. die van de afdeling Collectieregistratie en de afdeling Documentatie & Onderzoek) vormden een belangrijke informatiebron, evenals de tentoonstellingsdossiers. Kunstwerken zelf werden bekeken op etiketten of de vermelding van eventuele nummers of namen. Het museum deed literatuuronderzoek in onder andere oeuvre-, veiling- en tentoonstellingscatalogi. Er werd vervolgonderzoek verricht in de archieven van het Stadsarchief, RKD, veilinghuizen en kunsthandels. In enkele gevallen werden ook Duitse en Franse archieven geraadpleegd.

Het Stedelijk Museum had als enige museum in Nederland een bunker om de collectie veilig te stellen in tijden van oorlog. Deze bevond zich in de duinen in Castricum en werd ook wel ‘de kluis’ genoemd. De collectie van het Stedelijk was onderdeel van de Gemeentemusea van Amsterdam; de collecties van het Amsterdams Historisch, Museum Fodor en Museum Willet-Holthuysen waren er ook in ondergebracht. Andere musea en verzamelaars wilden ook graag werk in bewaring geven bij het Stedelijk, zodoende werden tijdelijk aan 180 collecties onderdak geboden, waaronder aan het Rijksmuseum, inclusief de Nachtwacht, en van museum Boijmans van Beuningen en de paleizen Noordeinde en Soestdijk. De vaak handgeschreven inventarislijsten zijn niet compleet; eigenaren worden soms niet genoemd of alleen met een letter aangegeven. Toenmalig conservator Willem Sandberg liet bij kunstwerken van Joodse verzamelaars, om ze voor inbeslagneming te behoeden, alle kentekenen verwijderen en de bijbehorende documenten verstoppen of vernietigen. Het betreft hier dan een ‘gecamoufleerde bewaring’.    

Een aantal kunstwerken heeft mogelijk een problematische herkomstgeschiedenis:

• Gerard Jan Bos, Oude Veteraan. De herkomst van het schilderij is niet bekend. Op een transportlijst uit april 1945 komt het schilderij voor als 'bewaring'.
• Wassily Kandinsky, Aquarell No. 2, werd volgens de inventariskaart in 1954 ‘aangetroffen in de ijzeren kast depot van hr. De Vries’. Niet bekend is hoe de aquarel in het museum terechtkwam.
• Paul Klee, Massengebet, werd in 1958 door een particulier aan het museum geschonken. Eerder behoorde het tot de collectie van Otto Ralfs die hettijdens de oorlog liet opslaan bij de Firma Walter Blank. In januari 1945 werd de opslagplaats door het Rode Leger geplunderd. Niet bekend is hoe het in handen kwam van degene die het in de jaren ’50 verkocht aan de anonieme schenker van het werk.
• Henri Matisse, Odalisque, werd in 1941 gekocht van L. Bangma, Santpoort. Eerder werd Albert Stern als eigenaar genoemd. De familie Bangma bood tijdens de oorlog onderdak aan de kleindochter van Albert Stern.
• Henri Matisse, Staand naakt, werd volgens de inventariskaart in 1940 geschonken door een onbekende schenker. Mogelijk gaat het hier niet om een schenking maar om een gecamoufleerde bewaargeving.
• Jacob Maris, De schilder G.J. Hoffmann, werd in 1943 gekocht bij Kunsthandel Jacob Muller & Co in Den Haag. Hoewel de factuur op het briefpapier van deze kunsthandel doet vermoeden dat het om een bekende kunsthandel gaat, blijkt in diverse archieven en historische kranten niets bekend te zijn over deze kunsthandel.
• Pieter de Regt, Wilde zuring langs de kant, werd op een inventariskaart geregistreerd als ‘in oorlogsjaren achtergebleven in S.M. (Geschenk?)’.
• Petrus Schiedges, Ploegende Ossen, werd voor het eerst vermeld op een inventariskaart uit 1943. Behalve de eigenaar ‘gemeente Amsterdam’ is er geen enkele informatie te vinden. Mogelijk gaat het hier om een gecamoufleerde bewaargeving.
• Jan Toorop, De arbeid in de kaarsenfabriek te Gouda, zes tekeningen uit een serie van twaalf werden in 1940 aangekocht op een veiling bij Frederik Muller te Amsterdam en zijn afkomstig uit de collectie van de kunsthandelaar Jacques Goudstikker. De andere zes tekeningen zijn gekocht door het Gemeentemuseum Den Haag.
• Wassily Kandinsky, Bild mit Häusern, werd in 1940 geveild bij Frederik Muller in Amsterdam uit de nalatenschap van een joodse eigenaresse. Op 22 oktober 2018 heeft de Restitutiecommissie heeft bindend advies uitgebracht over het verzoek tot teruggave van dit het schilderij. De commissie is van oordeel dat de huidige bezitter, de gemeente Amsterdam, niet is gehouden tot teruggave van het schilderij aan verzoekers. Lees meer hierover: http://www.restitutiecommissie.nl/adviezen/advies_rc_3141.html

Update 2018

Bij de oorspronkelijke resultaten van het Stedelijk Museum werd ook een in 1943 verworven schilderij opgenomen, waarvan een lacune in de herkomst als eventueel zorgwekkend werden beschouwd. Inmiddels is informatie verkregen, die, hoewel niet leidend tot een sluitende herkomst, de eerder geuite zorg dusdanig reduceert, dat er geen aanleiding meer is om dit schilderij als risicovol op de website te plaatsen. Daarom is dit schilderij in mei 2018 van deze website verwijderd. 

Informatie uit eerder onderzoek (Rapport Museale verwervingen 1940-1948)

Hoewel in 1999 landelijk een eerste onderzoek gedaan is naar de verwervingen in de periode 1940-1948, heeft het Stedelijk Museum deze periode nogmaals meegenomen in het huidige onderzoek, omdat nu mogelijk meer informatie te vinden zou zijn. Tegenwoordig zijn er zoveel meer archieven gedigitaliseerd en via internet toegankelijk. Een aantal kunstwerken dat in het huidige onderzoek is opgenomen, werd destijds ook onderzocht en is in dit rapport vermeld.

Bekijk de reactie van het Stedelijk Museum Amsterdam in het rapport Museale verwervingen 1940-1948 dat verscheen in 1999 naar aanleiding van het eerdere museumonderzoek.

Over dit museum en de collectie

Het Stedelijk Museum in Amsterdam is een museum voor klassiek moderne en hedendaagse kunst, geopend in 1895. De collectie omvat ongeveer 90.000 objecten, verdeeld over verschillende disciplines. Het museum heeft een zeer belangrijke collectie moderne en hedendaagse kunst en vormgeving met werken van grote namen als Mondriaan, Malevich, De Kooning, Matisse, Dijkstra, Rietveld en Warhol.